علت غایی فعل باری تعالی در فلسفه اسلامی

غلامحسین گرامی

فلسفه وکلام

کارشناسی ارشد

رضا اکبریان

احمد بهشتی

موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی

1379

موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی

علت غایی باری تعالی، یکی از بحث‌های مهم و بسیار پیچیده در فلسفه اسلامی است. با توجه به این که سئوال از هدف و علت غایی، در صورتی قابل طرح است که فعل، ارادی باشد، قبل از بررسی علت غایی فعل حق تعالی باید چگونگی صفت اراده در واجب تعالی، مورد بحث قرار گیرد. می‌توان گفت اکثر فیلسوفان مسلمان، اراده را یکی از صفات حق تعالی می‌دانند، گرچه درباره چگونگی آن - یعنی آیا صفت فعل است یا صفت ذات و در هر دو صورت، معنای واقعی آن چیست - اختلاف نظر دارند. حال که فعل الهی را ارادی دانستیم، می‌توان درباره علت غایی فعل او بحث کرد. درباره علت غایی فعل باری تعالی نظریه‌های متعددی در فلسفه اسلامی طرح شده است. تمامی نظریه‌های ارایه شده به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود؛ ‎۱- انکار علت غایی در افعال حق تعالی ‎۲- قبول علت غایی در افعال حضرت باری. مسأله انکار علت غایی در فعل واجب تعالی که از سوی برخی از فلاسفه طرح شده است، مانند انکار اراده در ذات حق می‌باشد. یعنی می‌توان گفت به خاطر تصویری که از علت غایی در ذهن داشته‌اند - امری زاید بر ذات فاعل که وی با رسیدن به آن، به کمالی که فاقد آن بوه است دست می‌یابد - آن را از واجب تعالی نفی کرده‌اند. فیلسوفانی که علت غایی در ذات باری را پذیرفته‌اند، آن را عین ذات واجب تعالی یا یکی از صفات ذات دانسته‌اند. ایشان معمولا علت غایی حق تعالی را به صفت علم یا حب الهی که عین ذات او است، ارجاع می‌دهند. نظریه سومی در حوزه فلسفه اسلامی طرح شده و حاصل آن، این است که دو نظیه فوق، هیچ تعارضی با یکدیگر ندارند، بلکه مقصود از انکار علت غایی در افعال باری تعالی، انکار علت غایی زاید بر ذات و پذیرش علت غایی عین ذات - فی حد نفسه است، ولی درستی چنین نسبتی به منکرین علت غایی فعل باری، مورد تردید می‌باشد. در باره علت غایی فعل الهی، نظریه‌های دیگری که در این تحقیق،با عنوان نظریه‌های غیر فلسفی معرفی می‌شوند، ارائه شده است. مانند اینکه علت غایی آفرینش، مصلحت آفریده شدگان، عبادت، شناخت خدا و ... می‌باشد. مشکل اصلی این‌گونه دیدگاه‌ها این است که همه آنها اموری زاید بر ذات الهی را به عنوان علت غایی او معرفی می‌کنند، در حالی که داشتن علت غایی زاید بر ذات، اختصاص به فاعل ناقص دارد، ولی در عین حال همه آنها را به عنوان علل غایی بالتبع می‌توان پذیرفت. به عبارت روشن‌تر علم یا حب الهی به ذات خود که عین ذات است، منشا اصلی آفرینش است و به آن علت غایی ذاتی یا بالذات گوییم. ولی همین علم یا حب الهی، به تبع ذات، به آثار وی نیز تعلق پیدا می‌کند که آن را علت غایی تبعی یا بالتبع می‌نامیم.

1392/10/8

1418